Odszkodowania wojenne w świetle prawa polskiego – komu i za co przysługują?

W polskim porządku prawnym istnieje możliwość dochodzenia roszczeń za represje, jakie dotknęły obywateli w latach 1944–1989 w związku z działalnością na rzecz bytu państwowego. Choć potocznie określa się je mianem odszkodowań wojennych, formalnie podstawę prawną tych świadczeń stanowi ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za „działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”. To właśnie ta regulacja umożliwia unieważnienie nielegalnych orzeczeń i uzyskanie rekompensaty od Skarbu Państwa.

Czym są odszkodowania wojenne?

Pojęcie „odszkodowania wojenne” nie występuje wprost w przepisach ustawy lutowej, ale w praktyce jest używane w odniesieniu do roszczeń osób, które doświadczyły represji o charakterze politycznym lub wojskowym, głównie w związku z wydarzeniami okresu powojennego, a także – w ograniczonym zakresie – czasów drugiej wojny światowej. W tym kontekście „wojenność” tych odszkodowań dotyczy konsekwencji działań zbrojnych i powojennego systemu represyjnego.

Ustawa lutowa stanowi, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje za:

• szkody majątkowe – np. utracony majątek, mienie, wynagrodzenie, koszty poniesione w czasie represji,
   
• krzywdy niematerialne – czyli cierpienia psychiczne, fizyczne, rozłąkę z rodziną, przymusowe osadzenie, internowanie, degradację społeczną.
   

Komu przysługują odszkodowania wojenne?

Zgodnie z przepisami, prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia mają osoby, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia wydanego w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn, za który zostali skazani lub represjonowani, był związany z działalnością określoną w ustawie. Co istotne, świadczenia te mogą być przyznane również pośmiertnie – uprawnienie przechodzi wówczas na małżonka, dzieci i rodziców osoby represjonowanej.

Szczególną grupą uprawnionych są:

• osoby represjonowane przez radzieckie organy ścigania na terytorium Polski,
   
• osoby powołane do służby wojskowej w związku z ich działalnością polityczną w latach 1982–1983,
   
• dzieci kobiet, które w czasie ciąży lub po urodzeniu dziecka przebywały w więzieniach lub ośrodkach odosobnienia,
   
• osoby, wobec których nie wydano formalnego orzeczenia, ale które były pozbawione wolności w wyniku działania organów represyjnych,
   
• osoby zatrzymane lub tymczasowo aresztowane, jeśli nie uzyskały wcześniej żadnego odszkodowania.
   

Za co dokładnie można otrzymać rekompensatę?

Ustawa wyraźnie wskazuje, że wszelkie represje o charakterze politycznym – w tym skazania, internowania, zesłania i jakiekolwiek pozbawieni – stanowią podstawę do ubiegania się o odszkodowania wojenne. Przykładowe sytuacje, które mogą prowadzić do wypłaty świadczeń:

• przebywanie w więzieniu lub areszcie w związku z kolportażem materiałów uznanych za nielegalne,
   
• pozbawienie wolności za odmowę udziału w przymusowych dostawach lub opór wobec kolektywizacji wsi,
   
• pozbawienie wolności w związku z oskarżeniem o sabotaż gospodarczy lub działania „antypaństwowe”
   
• wywózki dokonywane przez radzieckie władze w latach 1944–1956.
   

W przypadku śmierci osoby represjonowanej w wyniku wykonania orzeczenia, ustawa umożliwia dodatkowo pokrycie kosztów symbolicznego upamiętnienia tej osoby.

Procedura uzyskania odszkodowania

Aby możliwe było dochodzenie odszkodowania wojennego, pierwszym krokiem jest stwierdzenie nieważności orzeczenia, które było podstawą represji. O dokonaniu tego rozstrzyga sąd okręgowy na wniosek uprawnionych osób lub instytucji, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich, prokurator czy organizacje zrzeszające represjonowanych.

Po uprawomocnieniu się postanowienia sądu o unieważnieniu orzeczenia, można w ciągu 10 lat złożyć pozew o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Postępowanie prowadzi ten sam sąd okręgowy, który orzekał w sprawie unieważnienia. Co ważne, roszczenia nie przedawniają się, jeśli osoba represjonowana była zatrzymana lub tymczasowo aresztowana, a nie została później zrehabilitowana ani nie otrzymała rekompensaty.

Wsparcie materialne i symboliczne

Choć odszkodowania wojenne mają wymiar finansowy, w praktyce są także gestem uznania krzywd, jakich doznały osoby sprzeciwiające się systemowi represji w powojennej Polsce. Oprócz samych świadczeń, przepisy pozwalają również na:

• zwrot majątku skonfiskowanego przez organy państwowe lub wypłatę jego równowartości,
   
• publiczne ogłoszenie unieważnienia orzeczenia,
   
• uznanie za osobę niesłusznie represjonowaną, co ma znaczenie również dla potomków.
   

Odszkodowania wojenne w świetle prawa polskiego stanowią jeden z elementów przywracania sprawiedliwości wobec osób, które w przeszłości były skazywane i prześladowane z powodów politycznych. Ustawa lutowa daje im oraz ich rodzinom możliwość uzyskania zadośćuczynienia za doznane cierpienia i utracone dobra. To narzędzie, które łączy wymiar prawny z symbolicznym – wskazując, że nawet po latach można dochodzić sprawiedliwości i uznania dla pokrzywdzonych. Sprawdź: https://zawolnosc.pl/odszkodowania-wojenne/