Wojna nie jest historią — to może być twoja przyszłość, jeśli nie otworzysz oczu

Premierę „Szeregowca Ryana” datuje się na 1998 rok, a reżyseria Stevena Spielberga już wtedy uchodziła za gwarancję filmowej jakości. Jednak w tym przypadku nie jakość jest najważniejsza, lecz bezpośredniość, z jaką film uderza w widza. Spielberg nie tworzy rekonstrukcji heroicznej legendy, lecz zimny, nieoszlifowany zapis mechaniki zagłady. Od pierwszych minut lądowania żołnierzy w Normandii kamera nie zostawia miejsca na romantyzowanie wojny ani chwilowy dystans. Wody oceanu spływają krwią, alianci wystawieni są na bezlitosny ogień karabinów maszynowych i artylerii nazistów, bez jakiejkolwiek osłony. Ciała rozrywane są na strzępy, ludzie toną pod ciężarem sprzętu i strachu, a fale zimnego oceanu szepczą żałobną pieśń. To nie efekt filmowy — to surowa, brutalna prawda o wojnie, gdy zrzucimy z niej propagandową fasadę.

Fabuła — wyprawa po sens i bezsens

Kręgosłupem opowieści jest misja pozornie prosta, a moralnie skomplikowana: oddział amerykańskich żołnierzy pod dowództwem kapitana Millera otrzymuje rozkaz odnalezienia szeregowca Jamesa Ryana, jedynego żyjącego z czterech braci walczących na frontach II wojny światowej. Poszukiwania prowadzą ich przez zrujnowaną Francję, gdzie każdy kilometr okupiony jest śmiercią, zwątpieniem i coraz trudniejszym pytaniem: czy życie jednego człowieka warte jest ofiary wielu? Fabuła rozwija ten dylemat subtelnie, pozwalając, by odpowiedź dojrzewała w głowie widza, a nie na ekranie.

Tragedia indywidualna vs. bezduszny system

A jednak w centrum filmu nie stoi batalistyka. Najgłębszy punkt ciężkości spoczywa na intymnej tragedii matki, która jednego dnia otrzymuje trzy zawiadomienia o śmierci synów i informację, że czwarty zaginął. Spielberg nie próbuje ulżyć jej bólowi ani nadać mu filmowej estetyki. Przeciwnie — pokazuje cierpienie jako ciężar, który system stara się „zminimalizować” tylko po to, by utrzymać morale, sprawność i porządek. W tym leży gorzkie sedno: instytucje chcą zamknąć sprawy, zanim ktokolwiek zada pytanie o sens masakry, zanim ból jednostki zakłóci dobrze funkcjonującą machinę wojenną.

Najsilniejsze fragmenty filmu nie wynikają z widowiskowości. Rodzą się z kontrastu między dramatem jednostki a chłodem systemu. Widzimy twarze żołnierzy, którzy w ostatnich sekundach życia chwytają się kurczowo nie broni, lecz myśli o matce. Słyszymy ich rozpaczliwe wołania, obserwujemy urywki życia gasnące w jednej chwili. To realizm najczystszy, pozbawiony patosu, bliższy reportażowi wojennemu niż filmowi fabularnemu. Wojna nie prowadzi do zwycięstwa, lecz do unicestwiania ludzkich istnień.

Ci, którzy dziś mówią o „lokalnych konfliktach”, że są daleko i nas nie dotyczą, powinni obejrzeć ten film obowiązkowo, by zrozumieć, że wojna nigdy nie jest gdzieś indziej — zawsze jest bliżej, niż nam się wydaje.

Przesłanie polityczne — nauka z historii

Film niesie również przesłanie polityczne, choć podane bez nachalności. Spielberg przypomina, że pokój nie jest gwarancją, a obojętność wobec agresji i przemocy prędzej czy później uderzy w nas samych. We współczesnym świecie, w którym chciwość i nienawiść potrafią wypaczyć każdą strukturę, trzeźwość polityczna, sojusze i świadomość zagrożeń stają się nie ideologią, lecz narzędziem przetrwania. Jednocześnie powinniśmy porzucić naiwną wiarę, że w sytuacji zagrożenia „poradzimy sobie sami” albo że „ktoś nas uratuje”, jeśli tylko będziemy dostatecznie głośno krzyczeć. To mit, który kosztował życie już niejednego narodu. W historii nie zwycięża ten, kto jest samotny — zwycięża ten, kto umiał zbudować solidarne społeczeństwo i realne sojusze.

Oglądając film, trudno uciec od refleksji nad naszą fascynacją Stanami Zjednoczonymi, ojczyzną bohaterów filmu — zwykłych Amerykanów pochodzących z różnych zakątków kraju, którzy zostali wciągnięci w wir wojny. Postrzegamy je częściej przez pryzmat kultury niż historii, nie zdając sobie sprawy z brutalnych fundamentów, na których opierały się ich losy. Europa również ma swoje czarne rozdziały — nie jesteśmy od nich wolni.

To powinno uczyć nas pragmatyzmu, a nie ślepej wiary w jakiekolwiek mity.

Czasy odwróconych znaczeń

Tym bardziej że przyszło nam żyć w epoce odwróconych znaczeń — w świecie, gdzie prawdziwe wartości rozmywają się pod naporem krzyku, propagandy i cynizmu. W czasach, w których człowiek pozbawiony moralności poucza innych, jak mają żyć, a ci, którzy latami łamali zasady ustrojowe, dziś powołują się na obronę demokracji. Wszystko stanęło na głowie: siła i brutalność traktowane są jako wyznaczniki charakteru, a przyzwoitość jako słabość.

W takim chaosie bardzo łatwo dojść do momentu, w którym iskra staje się płomieniem, a płomień — konfliktem. Bo gdy prawda traci znaczenie, a przemoc staje się walutą, historia otwiera przed nami drzwi, których nikt rozsądny otworzyć nie chce.

Nie chciałabym, by nasze matki musiały kiedyś opłakiwać swoich synów. Nie chciałabym, byśmy obudzili się w świecie, w którym lekkomyślność, gniew i krótkowzroczność doprowadzą do tragedii, przed którą ostrzega właśnie ten film.

[WIDEO]20808[/WIDEO]

Gra aktorska — serce filmu

Choć analiza słusznie koncentruje się na przesłaniu i realizmie, film niesie ogromną siłę również dzięki aktorom. Tom Hanks jako kapitan Miller tworzy rolę, która nie potrzebuje wielkich przemówień, by wybrzmieć. Jego zmęczenie, niepewność i milcząca determinacja nadają filmowi wiarygodność, której nie da się wyreżyserować — ona musi być zagrana.

Równie przekonujący są członkowie oddziału: Giovanni Ribisi jako rozdygotany medyk, Adam Goldberg jako wrażliwy, rozdarty żołnierz, Barry Pepper jako snajper modlący się między kolejnymi strzałami. Szczególnie mocne są momenty, gdy bohaterowie pękają, załamują się lub buntują: oni nie grają bohaterstwa — oni grają jego kruchość.

Matt Damon pojawia się późno, ale jego krótka rola jest kluczowa: to w jego twarzy, młodej i przerażonej, odbija się absurd całej misji. Spielberg wyciąga z aktorów nie emocje filmowe, lecz ludzkie — co idealnie współgra z brutalnym stylem narracji.

Zakończenie — lustro naszej ślepoty

„Szeregowiec Ryan” jest czymś więcej niż  tylko filmem wojennym. Jest lustrem, w którym odbija się nasza własna ślepota, nasze mity, podziały i niebezpieczne złudzenia. To kino, które odziera z wygody i zmusza do pytania, czy potrafimy jeszcze być narodem świadomym swojej kruchości, czy dalej będziemy się okłamywać, że tragedia zawsze dotyka tylko innych.

Bo jeśli po obejrzeniu filmu nie poczujemy oburzenia na lekceważenie przemocy i nie zrozumiemy, jak łatwo człowiek staje się narzędziem cudzych ambicji, to znaczy, że oglądaliśmy, ale nie widzieliśmy. Spielbergowi udało się coś niezwykłego — przywrócić widzowi wzrok. A dziś potrzebujemy tego bardziej niż kiedykolwiek.

Ta myśl jest preludium do pytania znacznie ważniejszego: czy potrafimy wyciągnąć wnioski z historii? Czy zrozumiemy, że skłócony naród jest słaby, bezbronny i podatny na manipulację? Kłócimy się na oczach świata, obrzucamy błotem i podsycamy podziały, nie dostrzegając, jak doskonałe jest to podłoże dla tych, którzy chcieliby nas zniszczyć i zniewolić. Historia pokazuje, że narody upadają nie wtedy, gdy mają wrogów, lecz wtedy, gdy są podzielone w środku. Jeśli nie zrozumiemy tego dziś, jutro możemy obudzić się w świecie, w którym — jak w filmie — liczenie nieśmiertelników żołnierzy na froncie będzie przypominać liczenie żetonów w kasynie: szybkie, obojętne, mechaniczne.

Przestroga i refleksja

Dlatego obejrzyjcie ten film nie tylko jako historię wojny, lecz jako przestrogę i wezwanie do refleksji. Przystańcie na chwilę w swoim dotychczasowym myśleniu i zastanówcie się, czy potraficie wyciągnąć wnioski z przeszłości. Historia nie musi zataczać koła — ale tylko wtedy, gdy naród, jego mądrość i wspólnota, umie dostrzec niebezpieczeństwo, przewidzieć skutki własnych decyzji i działać razem. To od nas zależy, czy tragedie minionych pokoleń pozostaną jedynie nauką, czy powtórzą się w naszej przyszłości.